Ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις θυμάτων κακοποίησης

Ομιλία του Δημήτρη Παπαδημητριάδη στο 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Επείγουσας Ιατρικής

To τραύμα είναι ένα θλιβερό γεγονός στο οποίο ένας άνθρωπος κακοποιείται, κινδυνεύει ή αισθάνεται έντονα ότι απειλείται συναισθηματικά ή ψυχολογικά, είτε και σωματικά.

Οι περισσότεροι άνθρωποι θα βιώσουν ένα τραυματικό γεγονός στη ζωή τους, όπως ένα τροχαίο ατύχημα, τον ξαφνικό θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, μια βίαιη εγκληματική πράξη, την έκθεση στη βία του πολέμου, μια φυσική καταστροφή, την παραμέληση, ή την κακοποίηση.

Πολλοί άνθρωποι αναρρώνουν από τον τραυματισμό της κακοποίησης στην πρόοδο του χρόνου, με τη βοήθεια της οικογένειας και των φίλων και επιστρέφουν στην προηγούμενη ψυχική τους κατάσταση με μεγάλη ελαστικότητα. Αλλά σε άλλους ανθρώπους οι συνέπειες του τραύματος επιμένουν. Εκείνοι, χωρίς βοήθεια, συνεχίζουν να ζουν σε βαθύ συναισθηματικό πόνο, φόβο, σύγχυση, μελαγχολία, ή μετατραυματικό στρες, ακόμη και πολύ καιρό μετά το γεγονός. Για την οριστική επούλωση του τραύματος. η στήριξη, καθοδήγηση και βοήθεια από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας είναι θεμελιώδους σημασίας.

Μολονότι το συνέδριό μας αφορά στην επείγουσα ιατρική, η θεραπεία της κακοποίησης είναι, δυστυχώς, ένας μαραθώνιος. Απαιτεί προετοιμασία, πρακτική άσκηση, θάρρος, αποφασιστικότητα, την υποστήριξη των σημαντικών άλλων και ασφαλώς του εξειδικευμένου θεραπευτή. Δεν υπάρχει καμία μαγική συνταγή που να θεραπεύει από τη μια μέρα στην άλλη, ούτε υπάρχει μια μορφή ψυχοθεραπείας που είναι πανάκεια ή κατάλληλη για όλους. Και εδώ εμφανίζεται η εξής δυσχέρεια. Μετά τους αρχικούς χειρισμούς στα τμήματα επειγόντων ή σε άλλες δομές, η παραπομπή στην κατάλληλη ψυχοθεραπευτική εξειδίκευση συναντά τη μάλλον μέτρια επαφή των άλλων ιατρικών ειδικοτήτων – που υποδέχονται περιστατικά κακοποίησης -, με την ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Ελπίζω ότι στη συνέχεια της ομιλίας μου θα καταφέρω να σας γνωρίσω ορισμένα από τα συστατικά της, που ενδέχεται να βρείτε χρήσιμα για την καθοδήγηση των περιστατικών που φτάνουν σε εσάς στην πορεία τους μέχρι την αποκατάσταση.

Στη θεραπεία της κακοποίησης μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα η διάγνωση της Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες (PTSD). Δηλαδή της ψυχολογικής αντίδρασης σε ένα ψυχοπιεστικό συμβάν, που συχνά οδηγεί σε άγχος, αναβιώσεις, υπερεγρήγορση, κατάθλιψη, αυτοκτονικό ιδεασμό, εξάρτηση από ηρεμιστικά ή άλλες ουσίες και σε άλλα ψυχικά αποτελέσματα για μια εκτεταμένη χρονική περίοδο. Είναι σημαντικό να σας υπογραμμίσω ότι οι άνθρωποι που εκδηλώνουν PTSD συνεχίζουν να βιώνουν να ψυχικά αποτελέσματα ακόμη και όταν ο κίνδυνος έχει εξολοκλήρου παρέλθει και εξαλειφθεί. Στη μοντέρνα θεώρηση του συνδρόμου, οι πιο εξειδικευμένες παρεμβάσεις δεν είναι δόκιμες αμέσως μετά το γεγονός της κακοποίησης, αλλά λίγο καιρό μετά. Η οξεία φάση προσδιορίζεται μεταξύ ενός και τριών μηνών. Η δε χρονιότητα τεκμαίρεται εφόσον τα συμπτώματα διαρκούν περισσότερο από τρεις μήνες, ενώ περιγράφεται και η καθυστερημένη εκδήλωση του PTSD, τουλάχιστον έξι μήνες μετά το συμβάν.

Οι μελέτες μας δείχνουν ότι 3,5% του γενικού πληθυσμού θα εκδηλώσει PTSD σε οποιαδήποτε δεδομένη περίοδο 12 μηνών και σχεδόν 37% αυτών των περιπτώσεων μπορούν να χαρακτηριστούν ως “σοβαρές.” Μολονότι οι άνδρες εκτίθενται, στατιστικά πιο συχνά, σε τραυματικά γεγονότα, οι γυναίκες έχουν περισσότερες από διπλάσιες πιθανότητες να εκδηλώσουν PTSD. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η σεξουαλική κακοποίηση οδηγεί σε PTSD πιο συχνά από άλλες μορφές κακοποίησης και βέβαια οι γυναίκες υφίστανται σεξουαλικές επιθέσεις σε υψηλότερα ποσοστά.

Διακρίνουμε τέσσερις ομάδες συμπτωμάτων:

• Συμπτώματα Αποφυγής:
Αποφυγή συγκεκριμένων τοποθεσιών, ενεργειών, καταστάσεων, ακόμη και ήχων που υπενθυμίζουν το συμβάν
Άγχος, κατάθλιψη, μούδιασμα, ή ενοχές
• Συμπτώματα Αναβίωσης:
Επίμονες σκέψεις, εφιάλτες, αυτόματες αναδρομές στις τραυματικές παραστάσεις
• Συμπτώματα Υπερδιέγερσης:
Θυμός, ευερεθιστότητα, υπερεγρήγορση
Επιθετική, απερίσκεπτη συμπεριφορά, συμπεριλαμβανομένων των αυτοτραυματισμών
Διαταραχές του ύπνου
• Συμπτώματα από τη Διάθεση και τη Γνωστική λειτουργία:
Απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που κάποτε θεωρούνταν ευχάριστες
Δυσκολίες στη μνημονική ανάκληση λεπτομερειών που αφορούν στο συμβάν
Αλλαγή στις συνήθειες ή στις συμπεριφορές μετά το τραύμα

Η ψυχοθεραπεία είναι μακράν η αποτελεσματικότερη μορφή θεραπείας των συνεπειών της κακοποίησης. Τα είδη της θεραπείας που αξιοποιούνται με αναγνωρισμένη αποτελεσματικότητα περιλαμβάνουν τη Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία και τη Θεραπεία Απευαισθητοποίησης και Επανεπεξεργασίας μέσω Οφθαλμικών Κινήσεων (EMDR). Άλλες μορφές θεραπείας που έχουν δοκιμαστεί κλινικά περιλαμβάνουν την Ψυχοδυναμική Θεραπεία και τη Θεραπευτική Ύπνωση. Ακόμη, είναι δυνητικά χρήσιμες συμπληρωματικές θεραπείες όπως οι Ομαδικές Θεραπείες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι φαρμακοθεραπείες, όπως τα αντικαταθλιπτικά, τα αγχολυτικά και τα σταθεροποιητικά της διάθεσης, είναι χρήσιμα επικουρικά μέσα, ειδικά στην αντιμετώπιση των επιπλοκών.

Γνωσιακή (Συμπεριφορική) Θεραπεία

Είναι μία δομημένη θεραπευτική μέθοδος που βασίζεται στη θεωρία ότι η συμπεριφορά ενός ανθρώπου καθορίζεται από τον τρόπο που σκέφτεται. Οι θεραπευόμενοι μαθαίνουν ότι δεν είναι το τραυματικό γεγονός που τους κάνει να αισθάνονται άσχημα, αλλά οι σκέψεις τους για αυτό, οπότε και αλλάζοντας τον τρόπο που το αντιλαμβάνονται, αλλάζει ο τρόπος που αισθάνονται.

Στη διάρκεια της θεραπείας, ο θεραπευόμενος καλείται να διορθώσει ή να αντικαταστήσει δυσλειτουργικές σκέψεις (ή γνωσίες, όπως τις αποκαλούμε στη θεραπεία) και να επαυξήσει τις γνώσεις και τις δεξιότητές του. Για αυτό το σκοπό προσδιορίζονται και αξιολογούνται οι αυτόματες αρνητικές, λανθασμένες και χωρίς αποδείξεις σκέψεις και αντικαθίστανται με πιο έγκυρες, περισσότερο ακριβείς και λειτουργικές. Οι θεραπευόμενοι εκτίθενται στην τραυματική ανάμνηση και απευαισθητοποιούνται ως προς αυτήν, τροποποιώντας τη θεώρησή τους. Μαθαίνουν θετικά μοτίβα συμπεριφοράς, εγκαταλείποντας σταδιακά τις αποφυγές τους και τα “δεκανίκια” που χρησιμοποιούν για να αντεπεξέρχονται, πάντοτε αξιολογώντας τις αυτόματες σκέψεις τους, χωρίς να επικεντρώνονται στο συναίσθημα και στα συμπτώματα που προκαλούν αυτές οι σκέψεις. Ακόμη, μαθαίνουν τεχνικές αναπνοής, στην κατεύθυνση της διαχείρισης του άγχους και του στρες και εκπαιδεύονται στις φυσιολογικές αντιδράσεις απέναντι στο τραύμα. Η διάρκεια της θεραπείας συνήθως δεν υπερβαίνει τις είκοσι συνεδρίες.

Θεραπεία Απευαισθητοποίησης και Επανεπεξεργασίας μέσω οφθαλμικών Κινήσεων (EMDR)

Αφορά σε μία επίσης δομημένη μέθοδο και περιλαμβάνει οκτώ βήματα. Βασικό εργαλείο της είναι η χρήση διεστιακών, αμφίπλευρων, αισθητηριακών ερεθισμάτων (οπτικών, ακουστικών, απτικών), τα οποία αποτελούν την καινοτομία της. Κατά τη διάρκεια των βημάτων ο θεραπευόμενος εστιάζει την προσοχή του στη στρεσσογόνο ανάμνηση, επικεντρώνοντας στην τραυματική εμπειρία, ή στις αρνητικές σκέψεις που αυτή προκαλεί, ενώ ταυτόχρονα καλείται να παρακολουθεί τα διεστιακά αυτά ερεθίσματα, για παράδειγμα ακολουθώντας με τους οφθαλμούς του ένα κινούμενο φως, ή το κινούμενο δάχτυλο του θεραπευτή. Τα αισθητηριακά αμφίπλευρα ερεθίσματα ενισχύουν συνειρμικές διαδικασίες, που επιτρέπουν στον θεραπευόμενο να βιώνει αλλαγές στο γνωστικό, συναισθηματικό, νευροφυσιολογικό και αισθητηριακό επίπεδο.

Ο στόχος είναι η μετατροπή της δυσλειτουργικής αφομοίωσης μιας τραυματικής εμπειρίας σε λειτουργική, μέσα στο ασφαλές θεραπευτικό πλαίσιο. Αν και δεν είναι ξεκάθαρος ο νευροφυσιολογικός μηχανισμός δράσης της μεθόδου, φαίνεται ότι τα αμφίπλευρα ερεθίσματα προσοχής προκαλούν μια αντίδραση προσανατολισμού. Αυτή η αντίδραση προσανατολισμού ενεργοποιεί με τη σειρά της μηχανισμούς στον εγκέφαλο που ενεργοποιούν την ανακλητική μνήμη για τα στρεσσογόνα βιώματα και προάγουν την ενσωμάτωσή τους στη φλοιώδη σημασιολογική μνήμη. Πολλές μελέτες καταδεικνύουν ότι η κίνηση των οφθαλμών και τα άλλα αμφίπλευρα ερεθίσματα επηρεάζουν την αντίληψη της ανάμνησης, στην οποία εστιάζει ο θεραπευόμενος, ελαχιστοποιώντας τη ζωντάνια των εικόνων και των συναισθημάτων που απορρέουν από αυτές. Αυτή η “εξωτική” θεραπεία έχει αποδειχθεί ως ιδιαίτερα αποτελεσματική στην ανακούφιση και στην εξάλειψη των συμπτωμάτων του τραύματος και για αυτό το λόγο επιδοτείται από αρκετά Εθνικά Συστήματα Υγείας στο εξωτερικό.

Άλλες δοκιμασμένες θεραπείες

Ομαδική Θεραπεία

Στην ομαδική θεραπεία η συνεδρία γίνεται με μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων και με συντονιστές έναν (ή δύο) ψυχοθεραπευτές, ή άλλους ανθρώπους που έχουν διέλθει από παρόμοιες περιστάσεις της ζωής. Μερικές ομάδες είναι εκπαιδευτικές, άλλες δίνουν έμφαση στην παροχή υποστήριξης και άλλες ομάδες έχουν αμιγώς θεραπευτικό χαρακτήρα. Σε κάθε περίπτωση, έχει σκοπό να βοηθήσει τα άτομα που συμμετέχουν στην ομάδα ώστε να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τις συναισθηματικές τους δυσκολίες και να επιτύχουν την προσωπική τους ανάπτυξη κι αυτογνωσία. Η ομαδική θεραπεία είναι πιο αποτελεσματική όταν λαμβάνει χώρα συμπληρωματικά στην ατομική θεραπεία.

Είναι σημαντικό να επιλέγεται για κάθε θεραπευόμενο εκείνη η ομάδα που εναρμονίζεται με το σημείο στο οποίο εκείνος βρίσκεται στο μακρύ ταξίδι της επούλωσης. Σε ό,τι αφορά στις θεραπευτικές ομάδες για τα θύματα κακοποίησης, αυτό το ταξίδι διέρχεται μέσα από τρεις φάσεις:
• Φάση ασφάλειας / θύματος: Επιλέγεται ομάδα που επικεντρώνεται στην αυτο-φροντίδα και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων για να αντεπεξέλθει ο θεραπευόμενος το τραύμα.
• Φάση ανάμνησης και πένθους / επιζώντων: Επιλέγεται ομάδα που επικεντρώνεται στην αφήγηση της ιστορίας του τραύματος.
• Φάση επανασύνδεσης / αποκατάστασης: Επιλέγεται ομάδα που έχει ως στόχο να δημιουργήσει συνδέσεις με τους ανθρώπους και να καλλιεργήσει εκ νέου τις κοινωνικές δεξιότητες.

Οι θεραπευόμενοι στις θεραπευτικές ομάδες, με την καθοδήγηση των θεραπευτών, προσπαθούν να αναγνωρίσουν και να προσδιορίσουν:
• Που βρίσκονται στο ταξίδι τους προς την επούλωση
• Ποιοι θα ήθελαν να είναι στο εξής και τι θα ήθελαν να μπορούν να κάνουν όταν εισέλθουν στη φάση της επανασύνδεσης και αποκατάστασης
• Πώς μπορούν να φτάσουν εκεί από το σημείο που βρίσκονται σήμερα

Ψυχοδυναμική Θεραπεία

Βασίζεται στην υπόθεση ότι το παρόν διαμορφώνεται και κυβερνάται από το παρελθόν. Ο στόχος της Ψυχοδυναμικής Θεραπείας τραύματος είναι να προσδιορίσει σε ποιό στάδιο της τραυματικής απόκρισης έχει εγκλωβιστεί ο θεραπευόμενος. Μόλις γίνει αυτό, ο θεραπευτής μπορεί να διακρίνει τις πτυχές του τραυματικού γεγονότος που παρεμβαίνουν στην επεξεργασία και στην ολοκλήρωση του τραύματος.

Για την Ψυχοδυναμική Θεραπεία είναι απαραίτητος ο συγκερασμός της αναπτυξιακής ιστορίας και της παιδικής ηλικίας του θεραπευόμενου, δηλαδή των διαντιδράσεων με τις βασικές μορφές της ζωής του – όπως οι γονείς – και ακόμη των συγκρούσεων, της ασυνείδητης φαντασίας, των ασυνείδητων συναισθημάτων, προσδοκιών, αναμνήσεων, τάσεων κ.ο.κ., με την ψυχική κατάσταση στην οποία βρέθηκε κατά τη διάρκεια του τραύματος και μετά από αυτό. Επιχειρείται η κατανόηση της έννοιας του τραύματος και των αποτελεσμάτων του πάνω στην αίσθηση του ατόμου περί του εαυτού και των σχέσεων, αλλά και των ματαιώσεων και των απωλειών που έχουν συντελεστεί.

Θεραπευτική Ύπνωση

Καταρχήν, η θεραπευτική ύπνωση δεν σχετίζεται στο ελάχιστο με τις επιδείξεις από «υπνωτιστές» που προτρέπουν ανθρώπους να κάνουν πράγματα «χωρίς τη θέλησή τους», όπως αυτές αποτυπώνονται στον κινηματογράφο. Στη θεραπευτική ύπνωση, ο υπνοθεραπευτής καθοδηγεί τον θεραπευόμενο σε μια υπνωτική κατάσταση “trance”, κατά την οποία η προσοχή του εστιάζεται σε κάποιο σημείο. Αυτό μπορεί να είναι εξωτερικό, για παράδειγμα να συγκεντρώνεται ο θεραπευόμενος σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο του περιβάλλοντος χώρου, ή εσωτερικό, για παράδειγμα να συγκεντρώνεται σε  χαλαρωμένα μέρη του σώματος. Κατόπιν, ξεκινάει μια συνομιλία για το τραυματικό γεγονός. Εδώ έχει σημασία η ανακίνηση των συναισθημάτων και των σκέψεων του θεραπευόμενου, ώστε να έρθει σε άμεση επαφή με αυτές ενώ βρίσκεται στην ύπνωση, για να αποκτήσει δύναμη και επίγνωση.

Το βάθος της ύπνωσης διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, ανάλογα με το μέγεθος του τραύματος, την ικανότητα του ανθρώπου να “υπνωτίζεται” και τον βαθμό στον οποίο είναι διατεθειμένος να αφήνεται και να ακολουθεί τις υποβολές του θεραπευτή με τη φαντασία του. Παρόλα αυτά, η εγρήγορσή του στα εξωτερικά ερεθίσματα δεν καταργείται ποτέ. Έτσι, αντιλαμβάνεται, για παράδειγμα, και αντιδρά σε έναν σεισμό. Συνήθως, μια κατάσταση ελαφράς ύπνωσης, κάτι δηλαδή που εύκολα μπορούν να επιτύχουν οι περισσότεροι άνθρωποι, είναι αρκετή για τη θεραπεία, στις περισσότερες περιπτώσεις.

Όπως ανέφερα στην εισαγωγή μου, το PTSD δεν εκδηλώνεται σε όλα τα περιστατικά κακοποίησης. Οι περισσότεροι άνθρωποι μεταβολίζουν τα γεγονότα και τα ξεπερνούν.

Παράγοντες που συμβάλουν στη φυσική αντοχή απέναντι το τραύμα μπορεί να περιλαμβάνουν:
• Τη δυνατότητα ενός ανθρώπου να αναπτύσσει μια προσωπική στρατηγική αντιμετώπισης απέναντι στις διάφορες αντιξοότητες
• Την προσβασιμότητα κάποιας μορφής υποστήριξης, είτε των φίλων, της οικογένειας, είτε μιας εξειδικευμένης δομής
• Την εγκατεστημένη συναισθηματική ωριμότητα, ώριμους μηχανισμούς άμυνας και το καλλιεργημένο αίσθημα αυτοπεποίθησης
• Την προσωπική ικανότητα ενός ανθρώπου να αντιδρά κατάλληλα στο φόβο

Στον απόηχο του τραύματος, πολλοί άνθρωποι υφίστανται μια “μετατραυματική ανάπτυξη”. Αυτή αφορά στη θετική προσωπική ανάπτυξη που μπορεί να προκύψει μέσα από τραυματικά συμβάντα, εν είδει αφυπνιστικής εμπειρίας. Αυτή μετρά θετικά αποτελέσματα σε τέσσερις κατευθύνσεις: Προσωπική ενδυνάμωση, ενίσχυση της συνάφειας με τους άλλους ανθρώπους, αξιακή εκτίμηση της ζωής, πνευματική αλλαγή με αφαιρετική ανέλιξη.

Ασφαλώς τα παραπάνω είναι ανεξάρτητα από την ένταση της κακοποίησης και το γεγονός ότι αυτή η προσωπική ανάπτυξη είναι συνέπεια του ίδιου του τραύματος δεν μειώνει τη βαρύτητα της εκδήλωσης των κλινικών συμπτωμάτων, δεν εξαπλουστεύει το συμβάν, ούτε ελαχιστοποιεί με κάποιον αυτόματο τρόπο τα συναισθήματα, πχ. του πόνου και της απώλειας.

Οφείλω να τονίσω κάπου εδώ, ότι η διαδικασία της εξοικείωσης, ή της ενημέρωσης αν προτιμάτε, σχετικά με τα στάδια που ακολουθεί η οποιαδήποτε θεραπεία που επιλέγεται και συστήνεται σε θύματα κακοποίησης, μπορεί να είναι τόσο ενθαρρυντική όσο και οδυνηρή. Δύναται να εμπνεύσει το κίνητρο, όσο και να ανατρέψει την έναρξη της ίδιας της θεραπείας. Είναι, επομένως πολύ καθοριστική η στιγμή που εισάγουμε τα θύματα κακοποίησης σε αυτό το θεραπευτικό ταξίδι.

Ανεξάρτητα από το είδος της ψυχοθεραπείας, ο θεραπευτής που εργάζεται με θύματα κακοποίησης έχει το καθήκον να τα υποδέχεται ως ισότιμους συνεργάτες στη θεραπεία, δίχως να επιχειρεί να επιβάλει τον έλεγχο. Αυτό ενδιαφέρει και τους ιατρούς των επειγόντων κατά τη διαχείριση αυτών των περιστατικών. Μην ξεχνάτε ότι, η ανεπιθύμητη άσκηση ελέγχου πάνω σε έναν άνθρωπο συμμετέχει συχνά στην ίδια την παθογένεια του τραύματος. Εξάλλου, οι μελέτες μας έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι που συμμετέχουν ενεργά στη θεραπεία τους είναι πιο ικανοποιημένοι με αυτήν. Επιπλέον, είναι σημαντικό να αισθάνονται ασφάλεια μέσα στη θεραπευτική σχέση, όπως και στη διάρκεια οποιασδήποτε ιατρικής πράξης.

Παρά τις ποικιλίες στις τεχνικές μεταξύ των διαφορετικών ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων, ο σκοπός της ψυχοθεραπευτικής αποκατάστασης του τραύματος από κακοποίηση είναι κοινός: Να ενσωματώσει το τραυματικό γεγονός στη ζωή του θύματος και όχι να το αφαιρέσει, ή να το μονώσει.

Διαβάστε ακόμη